1857 चा उठाव व महाराष्ट्र
1. रंगो बापुजी गुप्ते
- सातार्‍याचा राजा प्रतापसिंह याचा वकील.
- प्रतापसिंहचे सरकार खालसा होवू नये म्हणून प्रयत्न केला.
- यासाठी सतत इंग्लंड मध्ये 12 वर्ष वास्तव्य
- इंग्रजांनी मागणी मान्य न केल्यामुळे भारतात परतल्यावर इंग्रजांविरुद्ध सशस्त्रं उठावाची योजना रंगो बापूजीने बनवली.
- मांग, रामोशी, कोळी, यांना भरती करून छुपे सैन्य उभारले.
- सातारा व महाबळेश्वर येथे उठावाची योजना होती.
- परंतु उठाव फसला, योजना यशस्वी झाली नाही.
- रंगो बापुजी गुप्ते पळून जाण्यास यसस्वी.
2. नानासाहेब व तात्या टोपे :
- इंग्रजांविरुद्ध 1857 च्या उठावात भाग
- 18 एप्रिल 1859 – तात्या टोपेला फाशी
- उत्तरेकडील 1857 च्या उठावाला मराठी माणसांनी नेतृत्व पुरविले.
कोल्हापुरातील उठाव: :
- 1. जुलै 1857 – 21 व्या आणि 28 व्या रेजिमेंटमधील भारतीय सैनिकांचा उठाव.
- 2. डिसेंबर 1857 – कोल्हापूर छत्रपतीला लहान भाऊ चिमा साहेबाच्या नेतृत्वाखाली उठाव, बेळगाव, धारवाडा, कोन्हार परिसरातील हिंदी शिपायांनी योजना आखली
- पण हा उठाव फसला.
- वरील दोन्ही उठाव मोडून काढण्यात पोर्तुगीज सेनापती जेकबने सहाय्य केले.
जमाखिंडी संस्थानातील उठाव :
- आप्पासाहेब पटवर्धन यांचा सहभाग
- बेकायदेशीर शस्त्रसाठा जमा करून ठेवल्याबद्दल अटक व राजपद काढून घेतले.
- 1858 च्या राणीच्या जाहीरनाम्यानुसार आप्पासाहेबांची सुटका व राजपद परत मिळेल.
मुधोळमधील बेरडांचा उठाव :
- 1857 ल लागू केलेल्या शस्त्रबंदी कायद्यानुसार भारतीयांना विनापरवाना शस्त्र वापरण्यास बंधी घातली.
- या शस्त्रबंदी कायद्याच्या विरुद्ध मुधोळमधील बेरडांनी उठाव केला.
- बेरडांना सार्वजनिक ठिकणी फाशी देण्याचे तंत्र इंग्रजांनी वापरले.
सुरगाणा संस्थान मधील उठाव :
- सुरगाणा संस्थानचा राजा नीळकंठराव भगवंतराव पवार यांनी भिल्ल व कोळी लोकांना हाताशी धरून उठाव घडवून आणला.
- इंग्रजांनी उठाव मोडून काढला.
- पेठच्या राजाला फाशी दिली.
खानदेशातील भिल्लाचा उठाव: :
- सातपुडा भागात
- नेतृत्व – काजीसिंग, भागोजी नाईक, शंकरसिंह
- 1500 पेक्षा अधिक भिल्ल सहभागी
- सरकारी खजिना लुटला
- इंग्रजांनी उठाव मोडून काढला
औरंगाबादेतील उठाव :
- औरंगाबादेतील घोडदळाच्या पलटणीत मुस्लिम बहसंख्य
- मुघल बादशाहाविरुद्ध उत्तरेकडे लढाईसाठी जाण्यास ब्रिटिश घोडदळातील मुस्लिम सैनिक नाखुन होते.त्यामुळे उठाव केला.
- नेतृत्व – फिदाअली
नागपूरमधील उठाव :
- नागपूरमधील मराठे मंडळींची उठावाला फूस
- युरोपीयन अधिकार्‍यांची दारूगोळा, तोफा हस्तगत करणे, सीताबर्डीचा किल्ला हस्तगत करणे असे उठावाचे पूर्वनियोजित स्वरूप होते.
- या उठावाला भोसले कुळातील बाकाबाई हिचा विरोध
- बाकाबाई सारखी माणसे देशद्रोहि राहिल्यामुळे उठाव फसला.
- निकष :
- – 1857 च्या उठावात मराठी जनतेने भाग घेतला असला तरी त्याचे सहभागीत्व अत्यंत मर्यादित होते. ते महाराष्ट्राच्या विशिष्ट भागापुरते मर्यादीत होते. या भागात राष्ट्रीयत्वाच्या – – भावना तेवड्या प्रखरतेने उदयास आल्या नव्हत्या.
- – परकीय राजवटीविरुद्ध चीड, संताप, हा प्रामुख्याने संस्थानिकांत राज्य गमावलेल्या वर्गात होता.आदिवासी जमातीत होता.
– 1857 च्या उठावात मराठी माणसांनी नेतृत्व पुरविले.
नारायण मल्हार जोशी :
- कामगार नेते
- All India trade union congress च्या स्थापनेत पुढाकार – 1920
- AITUC चे 1925 ते 1929 या काळात general secretary होते.
- 1931 मध्ये जोशींनी AITUC सोडली & All India Trade union Federation ची स्थापना केली.
- AITUC मध्ये डाव्यांचे प्रमाण वाढल्यामुळे म्हणून जोशींनी ALTUC सोडली.
भारतातील कामगार चळवळ :
- 1850 ते 1900 भारतातील कामगार वर्गाच्या उदयाचा कालखंड. या काळात ब्रिटीशांनी भारतात औद्योगिकीकरणास प्राधान्य दिले नाही. त्यामुळे भारतात औद्योगिक विकासाचा वेग कमी होता पर्यायाने कामगार वर्गाची संख्या कमी होती.
- 1900 ते 05 नंतर ब्रिटिशांनी त्यांच्या गरजेतून भारतीय भांडवलदारांचा औद्योगिक कारखाने उभारण्यास प्रोत्साहन दिले. यानंतर भारतात औद्योगिक कारखाने स्थापन करायला चालना मिळाली पर्यायाने कामगार वर्गाची संख्या वाढली.
- 1920-All India trade union congress ची स्थापना
नारायण मेघाजी लोखंडे
- जन्म – 1848 ठाणे
- भारतातील कामगार चळवळीचे प्रणेते.
- महात्मा फुलेचे अनुयायी होते.
- Bombay mill hands Association ची स्थापना – 1881 ला.
महाराष्ट्रातील शेतकरी उठाव :
- 1857 – पुणे व अहमदनगर, सातारा जिल्ह्यात या प्रदेशात अस्तित्वात असलेली महसुलाची पद्धती-रयतवारी
- रयतवारी पद्धतीचा दोषाप्रमाणे या भागातील शेतकरी सावकारांच्या तावडीत सापड्लेले
- या भागातील सावकार बाहेरून आलेले मारवाडी, गुजराती होते.
- 1860 च्या दशकात पूर्वार्धात अमेरिकेतील यादवी युद्धमुळे कापसाची निर्यात वाढल्याने कापसाचे भाव वाढत गेले.
- 1964 मध्ये यादवी युद्ध संपल्यावर कापसाची निर्यात कमी होवून कापसाचे भाव कोसळले त्यामुळे शेतकरी संकटात सापडला
- शेतकर्‍यांच्या अडचणीचा कायदा घेवून सावरकरांनी जमिनी बाळकवायला सुरवात केली
- सावरकर हेच आपल्या दुर्दशेचे कारण आहे असे शेतकर्‍यांचे ठाम मत बनले.
- उठावाची सुरवात – डिसेंबर 1874, करडे गाव तालुका शिरूर
- सावकारांवर सुरवातीला शांततापूर्न सामाजिक बहिष्काराचे तंत्र वापरण्यात आले.
- सामाजिक बहिष्काराचा फारसा परिणाम होत नाही हे लक्षात आल्यावर शेतकर्‍याच्या बहिष्काराचे रूपांतर दंग्यामध्ये झाले
- सावकारांकडील गहाणखाते, न्यायालयाचे हुकूमनामे, सर्व कर्जविषयक दस्ताऐवज हस्तगत करून त्याची सार्वजनिक होळी करण्यात येई.
- चळवळीत हिंसाचार फारसा झाला नाही.
- उठावाचा रोख ब्रिटिश सरकारविरूद्ध नव्हता तर स्थानिक सावकारांविरुद्ध होता.
- ब्रिटीशांनी कारवाही करून उठाव दडपून टाकला.
- शेतकर्‍यांमधील असंतोष शांत करण्यासाठी 1879 डेक्कन “Agriculturist Releif Act” करण्यात आला.
- व शेतकर्‍यांना सावकारांपासून काही प्रमाणात संरक्षण देण्यात आले.